Ο κορονοϊός, ο Δαρβίνος και η Κόκκινη Βασίλισσα Του Σπύρου Μανουσέλη

 Ο κορονοϊός, ο Δαρβίνος και η Κόκκινη Βασίλισσα

Του Σπύρου Μανουσέλη

Πώς είναι δυνατόν, κατά τον 21ο αιώνα, ένας πολύ απλός, μικροσκοπικός και φαινομενικά ασήμαντος βιολογικά μικροοργανισμός, όπως ο νέος κορονοϊός, να μπορεί να απειλεί σοβαρά και να αναστατώνει τη ζωή ενός πολύ πιο πολύπλοκου και νοήμονος οργανισμού, όπως ο άνθρωπος;

 Η απάντηση στο αποφασιστικό ερώτημα για τα αίτια της επιτυχίας της νέας ιογενούς απειλής θα πρέπει να αναζητηθεί στην εξελικτική θεωρία, διότι μόνο αυτή μπορεί να μας διαφωτίσει για την κάθε άλλο παρά «αναπάντεχη» ή «μυστηριώδη» εμφάνιση της πανδημίας του κορονοϊού.

Τόσο ο μαζικός εμβολιασμός όσο και η υγειονομική προστασία των ανθρώπων κατά της COVID-19 εισάγουν μια επιπρόσθετη επιλεκτική πίεση στην εξέλιξη του πανδημικού κορονοϊού και, από κοινού, λειτουργούν ως μια επιπλέον εξελικτική παρέμβαση στις πολύπλοκες βιολογικές σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ των κορονοϊών με τους νέους ξενιστές τους, δηλαδή τους ανθρώπους. Επομένως, σε αυτή τη φάση της πανδημικής κρίσης, χρειαζόμαστε περισσότερες και πιο συστηματικές εξελικτικές έρευνες για να κατανοήσουμε όχι μόνο τις νέες παραλλαγές του κορονοϊού, αλλά και τις καταστροφικές συνέπειες της πολιτικής επιλογής των ισχυρότερων χωρών να εμβολιαστούν, πρωτίστως ή κυρίως, οι πιο πλούσιοι ανθρώπινοι πληθυσμοί.

Μια προκλητική και επιστημονικά ατεκμηρίωτη πολιτική επιλογή, που ωστόσο υιοθετήθηκε από τις περισσότερες κυβερνήσεις, παραβλέποντας προκλητικά το πολλαπλώς επιβεβαιωμένο γεγονός ότι μια πανδημία είναι ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο και εγγενώς αβέβαιο εξελικτικό φαινόμενο, η δυναμική του οποίου εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τις επιλογές και τις ενέργειές μας για την αντιμετώπισή του.

Τα εξελικτικά μας αντισώματα στην πανδημία των… fake news

Έχει περάσει πάνω από ενάμισης αιώνας, από τις 24 Νοεμβρίου του 1859, όταν ο Κάρολος Δαρβίνος δημοσίευσε το βιβλίο του «Περί της καταγωγής των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής». Στο περίφημο αυτό βιβλίο ο πατέρας της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας υποστηρίζει ότι ο βασικός μηχανισμός για την ανάδυση και την εξέλιξη της βιολογικής πολυπλοκότητας είναι η φυσική επιλογή.

Με τον όρο «φυσική επιλογή» ο Δαρβίνος περιέγραφε τη διαφορική επιβίωση και αναπαραγωγή των οργανισμών που ανήκουν στο ίδιο είδος και ζουν μια δεδομένη χρονική στιγμή σε ένα περιβάλλον. Πρόκειται για έναν φυσικό-βιολογικό μηχανισμό, που μολονότι δεν διαθέτει καθόλου βούληση ή συνείδηση, μπορεί τελικά να «επιλέγει» αυτομάτως τα χαρακτηριστικά των οργανισμών που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους.

Αυτή η δαρβινική εικόνα της αέναα εξελισσόμενης ζωής -μέσω της διαρκούς προσαρμογής και της επιλογής- ήταν όχι μόνο καινοφανής, αλλά και βαθύτατα επαναστατική: εκεί που ένας προδαρβινικός φυσιοδίφης έβλεπε μόνο την προδιαγραμμένη αρμονία, τη στατικότητα και τον σκόπιμο σχεδιασμό ενός πάνσοφου Δημιουργού, ένας εξελικτικός δαρβινιστής βλέπει μονάχα πρόσκαιρα και ευμετάβλητα προσαρμοστικά χαρακτηριστικά, προϊόν του δημιουργικού αγώνα για την επιβίωση και την αναπαραγωγή, δηλαδή μια φυσική επιλεκτική διαδικασία που οδηγεί είτε στην εξέλιξη είτε στην εξαφάνιση των ειδών.

Αν για τον προ-δαρβινικό τρόπο σκέψης η μεγάλη βιοποικιλότητα και η γενετική ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους ήταν ένα επουσιώδες γεγονός, για τον εξελικτιστή η βιολογική ποικιλομορφία αποτελεί όχι απλώς ένδειξη, αλλά τη βασική προϋπόθεση κάθε βιολογικής εξέλιξης.

Μια εξελικτική διεργασία που, επειδή δεν είναι προδιαγεγραμμένη και άρα προβλέψιμη, δεν μπορεί ποτέ να οδηγήσει, μέσω της γραμμικής ή της συσσωρευτικής προόδου, στη δημιουργία μιας πυραμίδας ή μιας αμετάβλητης «φυσικής κλίμακας» των έμβιων όντων, με το νοήμον ανθρώπινο είδος στην κορυφή.

Μόνο έτσι εξηγείται (επιστημονικά) το πώς είναι δυνατόν, κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα, ένας πολύ απλός, μικροσκοπικός και φαινομενικά ασήμαντος βιολογικά μικροοργανισμός, όπως ο νέος κορονοϊός, να μπορεί να αναστατώνει και να απειλεί σοβαρά τη ζωή ενός πολύ πιο πολύπλοκου και νοήμονος οργανισμού, όπως ο άνθρωπος. Την απάντηση στο αποφασιστικό ερώτημα για την πρόσφατη εισβολή της νέας ιογενούς απειλής θα πρέπει να την αναζητήσουμε στην εξελικτική θεωρία, διότι μόνο αυτή μπορεί να μας διαφωτίσει για την κάθε άλλο παρά «αναπάντεχη» ή «μυστηριώδη» εμφάνιση της πανδημίας του κορονοϊού (βλ. «Μηχανές του Νου», 16. 5.2020 και 11.7.2020).

Πώς η εξελικτική θεωρία διαφωτίζει τις παραλλαγές του κορονοϊού;

Τα αποφασιστικά ερωτήματα, τόσο από εξελικτική όσο και από επιδημιολογική άποψη, είναι το «πώς» και το «γιατί» οι κορονοϊοί, για να αναπαραχθούν «αποφασίζουν» να κάνουν το μεγάλο εξελικτικό άλμα από κάποια άγρια ζώα στους ανθρώπους. Κοντολογίς, ποιες γονιδιακές μεταλλάξεις και ποιες οικολογικές-πληθυσμιακές συνθήκες κατέστησαν εφικτή την πλανητική εξάπλωση και τη διαρκή εξέλιξη των νέων παραλλαγών του κορονοϊού SARS-CoV-2;

Κάποιοι, για να εξηγήσουν αυτό το φαινομενικά «μαγικό» άλμα των κορονοϊών από το ένα ζωικό είδος στο άλλο, καθώς και την πολύ υψηλή μεταλλακτικότητά τους, καταφεύγουν σε αφελή υπερφυσικά ή, εναλλακτικά, σε σκοτεινά ανθρωπογενή αίτια. Πρόκειται για τα πολύ ευφάνταστα και, εν πολλοίς, ανεπιβεβαίωτα συνωμοτικά σενάρια, που, επειδή «εξηγούν» τα πάντα, γίνονται πιο εύκολα αποδεκτά από τις πιο πεζές επιστημονικές και, εκ των πραγμάτων, αντιδιαισθητικές εξελικτικές εξηγήσεις.

Πάντως, η μέχρι σήμερα ιολογική έρευνα έχει ανακαλύψει και ταυτοποιήσει εκατοντάδες διαφορετικά είδη ιών που προκαλούν λοιμώξεις στους ανθρώπους, ενώ πάνω από τα δύο τρίτα από αυτούς τους ιούς μπορούν, επίσης, να μολύνουν ή μόλυναν, κατά το παρελθόν, διαφορετικά είδη σπονδυλωτών (θηλαστικών ή και πτηνών).

Συνεπώς, το πρόσφατο και δυσεξήγητο «εξελικτικό άλμα» (spillover), δηλαδή η μεταπήδηση ορισμένων κορονοϊών από κάποιο ζωικό είδος στον άνθρωπο είναι όχι μόνο κάτι απολύτως φυσικό αλλά και βιολογικά αναμενόμενο, εφόσον εξαρτάται από δύο φαινομενικά «τυχαίους» αλλά πολύ συχνά διαπιστωμένους παράγοντες:

1ο) από ειδικές μεταλλάξεις στις πρωτεΐνες των ακίδων, τις οποίες εκμεταλλεύονται οι μεταλλαγμένοι κορονοϊοί για να εισέλθουν και να μολύνουν τα κύτταρα των ξενιστών τους και 2ο) από τη στενή γεωγραφικά επαφή και την παρατεταμένη σχέση των ανθρώπων με άγρια ζώα που είχαν ήδη μολυνθεί από τον μεταλλαγμένο ιό.

Πάντως, ύστερα από δύο χρόνια ερευνών σχετικά με τα βιολογικά αίτια της νέας πανδημίας, η ευρύτερα αποδεκτή εξήγηση για την ανάδυση των κορονοϊών που προκαλούν τη νόσο COVID-19 είναι ο περίφημος εξελικτικός μηχανισμός «spillover», που επέτρεψε στους μεταλλαγμένους κορονοϊούς να «μεταπηδήσουν» από απλούστερα είδη ζώων και να μολύνουν το ανθρώπινο είδος.

Για τους περισσότερους ειδικούς, λοιπόν, η επιδημία της νόσου COVID-19 είναι μια τυπική «ζωονόσος», δηλαδή μια ιογενής λοιμωξιογόνος ασθένεια που, αρχικά, μεταδόθηκε στους ανθρώπους από κάποια ζώα (νυχτερίδες), τα οποία ήταν ήδη ξενιστές και, από καιρό, φορείς του μεταλλαγμένου κορονοϊού.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το πρόσφατο εξελικτικό άλμα, δηλαδή η μεταπήδηση ενός κορονοϊού από τα ζώα σε ανθρώπους-ξενιστές, μπορεί να συμβεί με δύο διαφορετικούς τρόπους: είτε «άμεσα» είτε «έμμεσα». Στην πρώτη περίπτωση, η μετάδοση του νέου ιού από κάποιο ζώο στον άνθρωπο γίνεται απευθείας και με άμεσο τρόπο, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, η μετάδοση του ιού γίνεται με τρόπο έμμεσο, δηλαδή μέσω άλλων, ενδιάμεσων ζωικών ξενιστών: ένα ή περισσότερα είδη ζώων που μεταφέρουν τον ιό από το αρχικό ζώο-ξενιστή στους ανθρώπους.

Ομως, το να θεωρείται το «spillover» η μοναδική ή, έστω, η επαρκής «αιτία» για την εξάπλωση και την εξέλιξη των νέων παραλλαγών του κορονοϊού θα ήταν ένα μάλλον βεβιασμένο και ανεπαρκώς τεκμηριωμένο συμπέρασμα, επειδή δεν λαμβάνει υπ’ όψιν την αποφασιστική -και πολλαπλώς επιβεβαιωμένη- επιρροή των ανθρώπων στην επιδημική διάδοση των νέων ιογενών παθήσεων.

Πράγματι, ένα πιο περίπλοκο εξηγητικό σενάριο για την πλανητική εμφάνιση της νέας επιδημίας υποστηρίζει ότι, ενώ το «spillover» είναι όντως η αναγκαία συνθήκη για τη λοίμωξη του ανθρώπινου πληθυσμού από έναν, μέχρι τότε, εντελώς άγνωστο ιό, δεν αποτελεί καθόλου και επαρκή συνθήκη για την επιδημική εξάπλωσή του.

Αυτό συμβαίνει επειδή, όπως γνωρίζουμε από τις προηγούμενες επιδημίες, η εξάπλωση ενός νέου ιού εξαρτάται, συνήθως, από τα ιδιαίτερα υγειονομικά και διατροφικά ήθη των ανθρώπων και την καταστροφική τάση τους να επεκτείνονται σε οικολογικά παρθένες περιοχές. Επομένως, τόσο η αρχική εισβολή όσο και η ταχύτατη επιδημική διάδοση του νέου κορονοϊού στη ζωή μας εξηγούνται επαρκώς από τη στενή επαφή κάποιων ανθρώπων με είδη ζώων της άγριας πανίδας. Είδη άγριων ζώων, που ενώ ήταν ήδη ξενιστές του νέου κορονοϊού ζούσαν, μέχρι τότε, απομονωμένα από τους ανθρώπους.

Τέλος, υπάρχει κι ένα ατεκμηρίωτο σενάριο -που, εν τούτοις, δεν πρέπει να αποκλειστεί ανεξέταστα- για την «αφύσικη» προέλευση του νέου κορονοϊού που προκάλεσε την πανδημία. Αυτό το υποθετικό σενάριο υποστηρίζει τη μη εσκεμμένη διαφυγή του κορονοϊού από το γνωστό κέντρο Ιολογικών Ερευνών της Γουχάν, στην Κίνα. Εκεί, είτε από αμέλεια είτε από ατύχημα, ο εργαστηριακά κατασκευασμένος κορονοϊός κατάφερε, υποτίθεται, να μολύνει κάποιους ερευνητές ή εργαστηριακούς τεχνικούς και από αυτούς μεταδόθηκε, κατόπιν, εκτός του εργαστηρίου σε πολλούς άλλους ανθρώπους.

Ωστόσο, για μια ακόμη φορά, η επιστημονική διερεύνηση του ανεπιβεβαίωτου συνωμοτικού σεναρίου της εργαστηριακής δημιουργίας του κορονοϊού θα πρέπει να βασιστεί στην εξελικτική και γενεαλογική ανάλυση της προέλευσης των γονιδιακών παραλλαγών του, αφού μόνο αυτές οι αναλύσεις μπορούν να μας προσφέρουν τις πολύτιμες πληροφορίες που απαιτούνται για να κατανοήσουμε την αινιγματική προέλευση, τη σημερινή πορεία και τη μελλοντική δυναμική της πανδημίας.

Ο δαρβινικός «δαμαλισμός» ως παίγνιο της Κόκκινης Βασίλισσας

Όλα αυτά συνηγορούν υπέρ της διαπίστωσης ότι χρειαζόμαστε -και μάλιστα επιτακτικά- περισσότερες εξελικτικές έρευνες για να κατανοήσουμε όχι μόνο τις νέες παραλλαγές του κορονοϊού, αλλά και τις καταστροφικές συνέπειες της πολιτικής επιλογής των ισχυρότερων χωρών να εμβολιαστούν, πρωτίστως ή κυρίως, οι πιο πλούσιοι ανθρώπινοι πληθυσμοί.

Ετσι, όμως, οι περισσότερες κυβερνήσεις παραβλέπουν προκλητικά -ή μήπως παραγνωρίζουν σκοπίμως;- το καλά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι μια πανδημία είναι ένα πολύπλοκο και άρα ένα εγγενώς αβέβαιο εξελικτικό φαινόμενο, η δυναμική του οποίου εξαρτάται από τις επιλογές και τις ενέργειές μας για την αντιμετώπισή του. Πράγματι, αν κάτι διδαχτήκαμε στα δύο προηγούμενα χρόνια της νέας πανδημίας είναι ότι: Ο αριθμός των νέων, τυχαίων μεταλλάξεων του κορονοϊού είναι ευθέως ανάλογος με τον αριθμό των κορονοϊών που κυκλοφορούν ελεύθερα και οι οποίοι συνεχίζουν να εξελίσσονται αδιάλειπτα, όσο μεταδίδονται απρόσκοπτα.

Εν τούτοις, ο μαζικός εμβολιασμός και η υγειονομική προστασία εισάγουν μια επιπρόσθετη επιλεκτική πίεση στην πανδημική εξέλιξη του κορονοϊού και λειτουργούν, από κοινού, ως μια επιπλέον εξελικτική παρέμβαση στις πολύπλοκες βιολογικές σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ των κορονοϊών με τους νέους ξενιστές τους, δηλαδή τους ανθρώπους. Και όπως γνωρίζουμε, χάρη στις νέες εξελικτικές θεωρίες, πρόκειται για μια αμοιβαία και αμφίδρομη σχέση συνεξέλιξης των παρασιτικών μικροοργανισμών με το ανθρώπινο είδος, που εδώ και μισό αιώνα περιγράφεται ως αγώνας δρόμου της αεικίνητης Κόκκινης Βασίλισσας.

Πρόκειται για έναν νέο επιστημονικό όρο που δανείστηκε, το 1973, ο ιδιοφυής Αμερικανός εξελικτικός βιολόγος Leigh Van Valen (φωτ.) από τη διάσημη πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος «Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε η Αλίκη εκεί» του Λούις Κάρολ για να περιγράψει την ομώνυμη επιστημονική θεωρία του (Red Queen hypothesis) για τη συνεξέλιξη και την εξαφάνιση των βιολογικών ειδών.

Η Κόκκινη Βασίλισσα είναι η προσωποποίηση ή, αν προτιμάτε, η επιστημονική μεταφορά τής πολλαπλώς επιβεβαιωμένης και βαθύτατα δαρβινικής ιδέας ότι ο αγώνας για την επιβίωση, μεταξύ των οργανισμών που ανήκουν σε διαφορετικά και ανταγωνιστικά είδη είναι διαρκής, ενώ οι «επιτυχίες» σε αυτόν τον λυσσαλέο ανταγωνισμό μπορούν να είναι μόνο πρόσκαιρες.

Σύμφωνα με την «υπόθεση της Κόκκινης Βασίλισσας», στις διεργασίες συνεξέλιξης στη Φύση, μεταξύ των ανταγωνιστικών ειδών, π.χ. ενός είδους ιών με τους ξενιστές του, δεν υπάρχει κάποιο στατικό σημείο ισορροπίας, κανένα από τα δύο είδη δεν μπορεί να αποκτήσει, από μόνο του, ένα σαφές πλεονέκτημα ή μόνιμο ή εξελικτικό προβάδισμα έναντι του άλλου: κάθε βελτίωση στις άμυνες των ξενιστών ή των θηραμάτων συνοδεύεται από μια βελτίωση στις επιθετικές ικανότητες του ιού ή του θηρευτή.

Όσο για τις αναπόφευκτες βιολογικές αλλαγές-προσαρμογές που επιφέρει στους έμβιους οργανισμούς αυτός ο ατελείωτος αγώνας δρόμου της Κόκκινης Βασίλισσας, αυτές δεν αποτελούν ποτέ «πρόοδο», ούτε βέβαια μπορούν να εγγυηθούν «οριστική διασφάλιση», παρά μόνο την προσωρινή επιβεβαίωση του γεγονότος ότι οι οργανισμοί που συμμετέχουν παραμένουν ενεργοί στο… παιχνίδι της ζωής!

Υπό μια ευρύτερη έννοια, η μαζική και άκριτη αποδοχή ψευδεπίγραφων επιστημονικών «λύσεων» για την άμεση και οριστική εξάλειψη της πανδημίας του κορονοϊού αποτελεί σοβαρότατη απειλή όχι μόνο για την υγεία των ανθρώπων, αλλά και για τη δημοκρατία και την ελευθερία στις σύγχρονες κοινωνίες.

ΠΗΓΗ: Εφσυν