Η νεανική δράση του Νίκου Μπελογιάννη Του Στάθη Κουτρουβίδη*

Η νεανική δράση του Νίκου Μπελογιάννη

Του Στάθη Κουτρουβίδη*

Η πολύπλευρη προσωπικότητα του αδικοχαμένου κομμουνιστή, το σύνολο και άγνωστες πτυχές της δράσης του, όπως αποκαλύπτεται στο υλικό που επιμελήθηκαν ιστορικοί της Βιβλιοθήκης της Βουλής και παρουσιάστηκε στη μόνιμη έκθεση στη γενέτειρά του Αμαλιάδα.

Η αφορμή της ενασχόλησής μου με τον Νίκο Μπελογιάννη και τη ζωή του ξεκίνησε όταν είχα την τιμή μετά από ανάθεση της Βουλής και της Βιβλιοθήκης να αναλάβω την επιστημονική επιμέλεια της μόνιμης έκθεσης στη γενέτειρά του πόλη, την Αμαλιάδα, σε συνεργασία με άλλους εξειδικευμένους συναδέλφους από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αρχή αυτής της προσπάθειας να εντοπίσουμε υλικό που θα μπορούσε να εκτεθεί, εισπράτταμε ένα σχεδόν μονότονο «δεν υπάρχουν στοιχεία, λείπουν πηγές».

Παρ’ όλα αυτά, η προσπάθεια απέδωσε καρπούς, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν τουλάχιστον 500 εκθέματα συνολικά. Σε αυτό βοήθησαν ουσιαστικά 27 ιδιωτικοί και δημόσιοι φορείς και κυρίως ο γιος του, Νίκος Μπελογιάννης, που μας πρόσφεραν αφιλοκερδώς στο Μουσείο υλικό, και τους οποίους και ευχαριστώ ιδιαιτέρως. Χωρίς αυτούς η έκθεση είναι σίγουρο δεν θα μπορούσε να έχει το ίδιο αποτέλεσμα.

«Το λέν’ Αγάπη», έμμετρο ποίημα, Εξπρές, 1932, Βιβλιοθήκη της Βουλής

 Στο κείμενο ασχολούμαστε με τη σύντομη χρονικά, αλλά συνάμα τόσο έντονη παρουσία του Νίκου Μπελογιάννη από την Αμαλιάδα, ο οποίος, σε ηλικία μόλις 37 ετών, εκτελέστηκε την 30ή Μαρτίου 1952 από τους διώκτες του μαζί με ακόμα τρεις συγκατηγορουμένους του με την κατηγορία του «προδότη». Οι άλλοι τρεις ήταν οι Παναγιώτης Αργυριάδης, Νίκος Καλούμενος και Δημήτρης Μπάτσης. Η εκτέλεση των τεσσάρων έγινε Κυριακή προς ξημερώματα της Δευτέρας, στις 4.10, υπό το φως των προβολέων των στρατιωτικών καμιονιών, ύστερα από απόφαση του Εκτακτου Στρατοδικείου και ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Στο αναλυτικό χρονολόγιο που ακολουθεί επιχειρείται να σκιαγραφηθεί το σύνολο της δράσης του, η πολύπλευρη προσωπικότητά του και να φωτιστούν ορισμένες πλευρές οι οποίες έως σήμερα δεν ήταν γνωστές. Γνωρίζουμε αρκετά κυρίως γύρω από τις δύο δίκες και τη διεξαγωγή τους, αλλά πολλά σημεία της ζωής του παρέμεναν αδιευκρίνιστα. Αν και πολλά από αυτά τα ζητήματα μπόρεσαν να αποσαφηνιστούν επαρκώς μέσα από τον πλούτο των πληροφοριών και των στοιχείων που συλλέξαμε, κάποια παραμένουν ακόμα και σήμερα ανοιχτά.

Ετσι, μεταξύ άλλων, με μεγαλύτερη πειστικότητα μπορούμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα του τύπου πότε ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με αριστερές ιδέες, πότε έγινε μέλος του ΚΚΕ, ποιος υπήρξε ο ρόλος της σχολικής εκπαίδευσης και ιδιαίτερα του δασκάλου του Ανδρέα Παπαθεοδώρου στη συγκρότηση της πολιτικής του φυσιογνωμίας, ποιες ήταν οι προπολεμικές δικαστικές αποφάσεις εναντίον του έως και την απόδρασή του από το σανατόριο «Σωτηρία» το 1943 κ.ο.κ. Ολα αυτά επιχειρείται σε αυτό εδώ το σύντομο χρονικό σκιαγράφημα να εντοπιστούν και να καταγραφούν, ώστε να προσεγγιστεί το ευρύτερο εν τέλει ερώτημα, ποιος ακριβώς ήταν «ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο».

Ο Μπελογιάννης δεν ήταν ένα συνηθισμένο στέλεχος του ΚΚΕ. Υπήρξε αδιαμφισβήτητα ιδιαίτερη προσωπικότητα που συνδύαζε με επιτυχία πολλούς και διαφορετικούς ρόλους. Μέσα από τις εμπειρίες του πέτυχε να αποκτήσει ιδιαίτερες ικανότητες που τον ανέδειξαν σε στέλεχος «πρώτης γραμμής», αλλά αυτό είχε επίσης ως αποτέλεσμα να μπει αμέσως στο στόχαστρο της Ασφάλειας και των διωκτικών αρχών. Ετσι, μετά τα πρώτα χρόνια ένταξής του στο κίνημα, και αργότερα στο ΚΚΕ, αρχίζουν οι διώξεις, οι φυλακίσεις και οι εξορίες. Στο Ατομικό Δελτίο Ταυτότητας που διατηρούσε η Ασφάλεια επιβεβαιώνεται η παραπάνω εικόνα: «τυγχάνει ευρείας μαρξιστικής μορφώσεως και δεινός χειριστής του λόγου και της γραφίδος».

Χειρόγραφο αποτύπωμα του οικογενειακού δέντρου της οικογένειας Μπελογιάννη από την Ελλη Παππά, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, Αρχείο Ελλης Παππά

Το δεύτερο στοιχείο αφορά την πολιτική παρακαταθήκη του, η οποία αδιαμφισβήτητα υπήρξε μεγάλη. Εκτός των γεμάτων έμπνευση και θάρρος απολογιών του, οι οποίες σημάδεψαν τη διεξαγωγή των δύο δικών, έχει σημασία να τονιστεί ότι τα δύο κείμενα που διασώθηκαν και τα οποία έχουν τη δική του σφραγίδα, αφορούσαν αφ’ ενός το χρέος του ελληνικού κράτους (Το Ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα) και αφ’ ετέρου τη νεοελληνική λογοτεχνία (Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας), έργα τα οποία έγραψε κατά τη διάρκεια των φυλακίσεων κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες και εκδόθηκαν αρκετά χρόνια αργότερα.

Προπολεμικά

Από το 1936 έως και το 1938 ο Μπελογιάννης δραστηριοποιείται ενεργά στην προώθηση των κομμουνιστικών ιδεών στις περιοχές των Πατρών, Πύργου και Αιγίου. Είναι η περίοδος κατά την οποία αρχίζουν οι συνεχείς διώξεις εναντίον του και οι εκτοπίσεις. Το 1943 καταφέρνει να αποδράσει από το σανατόριο «Σωτηρία» κατά τη διάρκεια σύντομης νοσηλείας του μαζί με οκτώ ακόμα συντρόφους του. Επιστρέφει στην Πελοπόννησο και αναλαμβάνει διάφορα κομματικά αξιώματα, ενώ δίνει μάχες με τις δυνάμεις των ταγματασφαλιτών της περιοχής. Ακολουθούν τα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου, οπότε αναλαμβάνει ηγετικές θέσεις κυρίως στον τομέα της διαφώτισης και της προπαγάνδας. Με την ήττα των δυνάμεων του ΔΣΕ μεταβαίνει στην Αλβανία και ακολουθεί η φυγή προς τις χώρες του ανατολικού μπλοκ.

Η επιστροφή

Ο Νίκος Μπελογιάννης και ο Νίκος Ακριτίδης από το εξωτερικό όπου βρίσκονταν καλούνται ως αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ από την 7η Ολομέλεια (1950) που συγκαλείται στη Ρουμανία να επιστρέψουν στη χώρα για να βοηθήσουν τη λειτουργία του παράνομου μηχανισμού του κόμματος. Μέλος του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ πια, ο Μπελογιάννης συνδέεται συναισθηματικά με την Ελλη Ιωαννίδου, γνωστή ως Ελλη Παππά. Τις πρώτες μέρες παραμονής του στην Ελλάδα φιλοξενείται στο σπίτι του Κούλη Ζαμπαθά. Ο Ζαμπαθάς λίγα χρόνια αργότερα περιγράφει με αρκετά γλαφυρό τρόπο την πρώτη συνάντησή τους (στο βιβλίο του «Νίκος Μπελογιάννης, Νίκος Πλουμπίδης», Αθήνα 1988).

Ήταν τέτοιος ο φόβος που προκαλούσε ακόμα και νεκρός ο Νίκος Μπελογιάννης, που διασώζεται πλήθος πληροφοριών για την ανάγκη παρακολούθησης του νεκροταφείου στο οποίο έχει ταφεί. Πλήθος στοιχείων καταγράφουν από τη δράση τού κατασκευαστή του τάφου ώς τις συγκεντρώσεις μνήμης στο πρόσωπό του. Το χρονολόγιο που ακολουθεί βασίζεται κυρίως στο υλικό που δημοσιεύτηκε στα εγκαίνια της Μόνιμης Εκθεσης Νίκος Μπελογιάννης, τα οποία έγιναν στις 27 Μαρτίου 2017 στην Αμαλιάδα.

Χρονολόγιο Μέρος Α’

1908

Η παρουσία του Γιώργου Μπελογιάννη (1878–1947) εντοπίζεται για πρώτη φορά στην πόλη της Αμαλιάδας σε εμπορικό Κατάστιχο του Δήμου Ηλιδος. Φαίνεται ότι κατέβηκε στα πεδινά λόγω της άνθησης της οικονομίας της σταφίδας στην περιοχή. Είχε καταγωγή από τον ορεινό οικισμό Τσίπιανα Ηλείας. Στο διάστημα της παραμονής του στην Αμαλιάδα ασχολήθηκε με το εμπόριο σταφίδας και παντρεύτηκε τη Βασιλική Μπέλμπα (1886–1956), η οποία είχε καταγωγή από τα Βυτινέικα Ηλείας. Το επόμενο διάστημα έφυγε, μετανάστευσε στο εξωτερικό και συγκεκριμένα στη Βοστόνη των ΗΠΑ.

Χωρίς να γνωρίζουμε ακριβώς τους λόγους αυτής της μετακίνησης, υποθέτουμε ότι οφειλόταν στο γενικότερο κλίμα μετανάστευσης που επικράτησε στους αγροτικούς πληθυσμούς της Πελοποννήσου εκείνην την περίοδο. Στο εξωτερικό είχαν μεταβεί επίσης και τα αδέλφια του, Παναγιώτης και Λεωνίδας, τα οποία μάλλον παρέμειναν εκεί μόνιμα. Ο αδελφός του Λεωνίδας απέκτησε γιο στο εξωτερικό, τον Παναγιώτη, ο οποίος τιμήθηκε από την ελληνική κοινότητα της Μασαχουσέτης για την αποφοίτησή του ως δικηγόρος από το Κολέγιο της Βοστόνης.

1910

Η οικογένεια του πατέρα του, Γιώργου Μπελογιάννη, ήταν πολιτικοποιημένη και φαίνεται ότι διατηρούσε πολιτικές επαφές με το μπλοκ των βενιζελικών στην περιοχή. Το 1910, στην εφημερίδα «Πατρίδα» του Πύργου ο Γιώργος Μπελογιάννης φαίνεται να υποστηρίζει ενεργά τους βενιζελικούς στην πόλη της Αμαλιάδας και συγκεκριμένα αναφέρεται στην ανάγκη ενίσχυσης του Γεωργίου Ρετσινά (φ. 182, 6 Αυγ. 1910). Ο Γεώργιος Ρετσινάς διετέλεσε λίγο αργότερα, και συγκεκριμένα τη διετία 1914–1915, δήμαρχος της Αμαλιάδας.

1915

Στις 27 Οκτωβρίου γεννήθηκε στην Αμαλιάδα Ηλείας ο Νίκος Μπελογιάννης. Εκτός από τον Νίκο, η οικογένεια απέκτησε την Ελένη (1920–1949) και την Αρζεντίνα (1925–1944). Το όνομα της μικρότερης αδελφής δεν οφείλεται στη μετάβαση του πατέρα στην Αργεντινή, όπως εικαζόταν έως τώρα, αλλά το είχε λάβει από τη γιαγιά της, μητέρα του Γιώργου Μπελογιάννη, που ονομαζόταν Αργέντω.

1916

Οσο ήταν στη Βοστόνη ο Γιώργος Μπελογιάννης αγόρασε ένα οικόπεδο στο κέντρο της Αμαλιάδας στη συμβολή των οδών Καλαβρύτων και Ερμού, όπου αργότερα, στη δεκαετία του 1930, έχτισε το ξενοδοχείο «Τα Ολύμπια». Στη σύνταξη του συμβολαίου εμφανίζονται η Βασιλική Μπέλμπα και ο πατέρας της, Νίκος Μπέλμπας, ως πληρεξούσιος του συζύγου της Γιώργου, που σε αυτή τη φάση παρέμενε στο εξωτερικό. Το ποσό που χρειάστηκε να δαπανήσει για την αγορά του οικοπέδου άγγιξε τις 27.000 δραχμές.

1925

Ο Νίκος Μπελογιάννης φοίτησε στα σχολεία της περιοχής από το 1925–1933, αποκτώντας ευρύ φάσμα γνώσεων και εμπειριών, ενώ έδειξε ιδιαίτερη έφεση στη λογοτεχνία και στο θέατρο. Με την Πράξη 258, μάλιστα, τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, ο Νίκος Γ. Μπελογιάννης προβιβάζεται στην επόμενη τάξη του Δημοτικού.

1926–27

Το 1926 με την Πράξη 262 αποφοίτησε από την Α’ τάξη του Β’ Ελληνικού Σχολείου. Εκεί αναγράφεται (14 Ιουνίου 1926): «και λαβών υπόψιν την τε γραπτήν και προφορικήν δοκιμασίαν των μαθητών του σχολείου κρίνει άξιους προαγωγής» τους παρακάτω μαθητές, ανάμεσα στους οποίους διακρίνουμε και το όνομα του Νίκου Μπελογιάννη. Μαθητής πια Γυμνασίου, είχε έντονη πολιτική παρουσία, υπό την επιρροή του γυμνασιάρχη και φιλολόγου Ανδρέα Παπαθεοδώρου.

1931

Υπήρξε αρχισυντάκτης στην εφημερίδα «Νέοι Καιροί».

1932

Δεκαεπτά χρόνων πλέον, έγινε μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος (ΟΚΝΕ) μαζί με τους φίλους του: Γιάννη Ντάβο, Ανδρέα Ραμπαβίλα, Λάκη Αγάλο, Μίμη Θεοφίλη, Κώστα Καμαρινό και την αδελφή του Ελένη. Το πρώτο του κείμενο είναι έμμετρο και έχει τίτλο «Το λέν’ αγάπη», το οποίο και δημοσιεύεται στο περιοδικό Εξπρές, Μάιος 1932.

Την ίδια περίοδο ως μέλος ερασιτεχνικών θιάσων συμμετέχει σε θεατρικές παραστάσεις. Μία από τις πιο σπουδαίες παραστάσεις που δόθηκαν στην πόλη της Αμαλιάδας και στην οποία συμμετείχε ο Νίκος Μπελογιάννης ήταν «Η Σκλάβα». Από κοινού με άλλους συμμαθητές του έλαβε μέρος και σε άλλες παραστάσεις αναδεικνύοντας το σπουδαίο ταλέντο του στην υποκριτική τέχνη, υπό την καθοδήγηση του αμαλιαδαίου θεατρικού διδασκάλου και ποιητή Νικόλαου Σκανδάμη.

1933

Είναι η χρονιά κατά την οποία εκδίδει και κυκλοφορεί στην πόλη της Αμαλιάδας το φιλολογικό περιοδικό «Χαραυγή», που περιλαμβάνει τουλάχιστον έξι φύλλα. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν μένει στη στενή γεωγραφική περιοχή της Αμαλιάδας, αλλά στέλνει κείμενα λογοτεχνικού ενδιαφέροντος και στην Αθήνα, τα οποία και δημοσιεύονται. Εχουμε εντοπίσει άλλα δύο σύντομα κείμενά του, με τίτλο: «Δικηγοράκος Επαρχιώτης» και «Απόσπασμα από ένα ημερολόγιο» («Εβδομάς», 13 Ιουλίου 1933 και 27 Οκτωβρίου 1933 αντίστοιχα).

1934

Γράφεται στη Νομική Σχολή Αθηνών και πρωτοστατεί στους φοιτητικούς αγώνες. Για να μπει στη σχολή έδωσε εξετάσεις, όμως δεν ήθελε να πάει στη Νομική αλλά στο Πολυτεχνείο, στόχο που δεν μπόρεσε εν τέλει να υλοποιήσει λόγω οικονομικών δυσχερειών. Είναι κάτι που εκμυστηρεύεται αργότερα στο τετρασέλιδο βιογραφικό σημείωμα που διασώζεται στο αρχείο του ΚΚΕ. Εστειλε το πρώτο του κείμενο-μελέτη στους «Νέους Πρωτοπόρους» με τίτλο: «Υπαρξε ο Ιησούς;» χωρίς ωστόσο να δημοσιευτεί στο περιοδικό. Μάλιστα το κείμενο του Νίκου Μπελογιάννη έγινε δεκτό με έντονη κριτική από στέλεχος του περιοδικού.

Γράφει η συντάκτρια με αυστηρό ύφος: «Παρά τη γνώμη σου ότι τα κατάφερες καλά με τη μελέτη σου, έχουμε αντιρρήσεις. Πρώτα πρώτα δεν τοποθέτησες το βάρος της έρευνάς σου εκεί που έπρεπε. Τι σημασία μπορεί να έχει εάν ύπαρξε ο Ιησούς ή όχι; Από την ιστορική άποψη μας ενδιαφέρει, όχι το πρόσωπο του Ιησού, αλλά το φαινόμενο του Χριστιανισμού σαν κοινωνική ιδεολογία. Για την επιστημονική εξήγηση του Χριστιανισμού λίγη σημασία έχει το ερώτημα που βάζεις σαν κέντρο του βάρους της μελέτης σου»…

Πρωτοστάτησε επίσης στις διαμαρτυρίες των σταφιδοπαραγωγών της περιοχής και συμμετείχε σε διαμαρτυρίες μαθητών. Σε ένορκη κατάθεση που δίνει αργότερα, στις 27 Απριλίου 1938, ο ίδιος ο Νίκος Μπελογιάννης περιγράφει με όλες τις λεπτομέρειες την έως τότε πολιτική δράση του. Από εκεί σημειώνουμε: «Στην Αμαλιάδα όπου ευρισκόμην δεν ήτο δυνατό να παρουσιάσω τι το θετικόν, ούτε ανήκον εις συγκεκριμένην και θετικήν κομμουνιστικήν οργάνωσιν… Ως νέος και μετά νέων συναναστρεφόμενος εις την Κομμουνιστικήν Νεολαίαν ανεμιγνυόμην.

»Μετά ταύτα μετέβην εις τας Αθήνας, ένθα ενεγράφην εις το Πανεπιστήμιον και υποβοηθούμενος από τας ελευθεριαζούσας ταύτας αρχάς ως προς τας εκδηλώσεις της φοιτητικής νεολαίας απεκόμισα περισσοτέρας υπέρ της Κομμουνιστικής ιδεολογίας γνώσεις. Ανήκον εις την αριστερήν παράταξιν των φοιτητών και δεν έλαβον ενεργόν μέρος εις αυτήν λόγω του μικρού διαστήματος κατά το οποίον διέμεινα εις Αθήνας». Επομένως, το 1934 δεν είχε γίνει ακόμα μέλος του ΚΚΕ. Εγινε αμέσως μετά.

1935

Τοποθετήθηκε γραμματέας της αχτίδας της Αμαλιάδας. Τον Σεπτέμβριο γνωρίστηκε στην Αθήνα με τους συντρόφους της πανεπιστημιακής αχτίδας της ΟΚΝΕ (Δρακόπουλο, Βέττα κ.λπ.). Τον Μάιο δικάστηκε ερήμην σε 2 χρόνια φυλακή για μαθητικές διαμαρτυρίες στις οποίες είχε συμμετάσχει πιο πριν στην Αμαλιάδα.

Το Β’ μέρος θα δημοσιευτεί στο φύλλο της Δευτέρας 30-3-2020

* Ιστορικός, Τμήμα Κοινοβουλευτικών Αρχείων της Βουλής

ΠΗΓΗ: Efsyn