Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν και η επανάσταση της 4ης διάστασης

Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν και η επανάσταση της 4ης διάστασης

Της Σταυρούλας Καραλή. 

Δεν είναι τυχαία άλλωστε τα λόγια του Ζωρζ Μπρακ προς τον Picasso, όταν αντίκρισε τον πίνακα: «Είναι σαν να μας δίνεις να φάμε στουπί και να πιούμε πετρέλαιο».

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι ζωγράφοι απομακρύνονται σταδιακά από την «μεγάλη ζωγραφική». Τα ιστορικά, τα θρησκευτικά και τα μυθολογικά θέματα του Ρομαντισμού δεν ενδιαφέρουν τους καλλιτέχνες του Ρεαλισμού και του Ιμπρεσιονισμού. Ο Gauguin εμπνέεται από την ζωή της Ταϊτής και ο Van Gogh, βυθισμένος στον μοναδικό του μικρόκοσμο, εμπνέεται από το δωμάτιο και στο καφενείο που συχνάζει…

Για τον Ρηντ, ο Πριμιτιβισμός είναι εκείνος που «μπορεί να κλείσει μέσα του κάθε Τέχνη από τις απαρχές της Τέχνης». Γι΄ αυτό τον λόγο οι καλλιτέχνης των αρχών του 20ου αιώνα, θα βαδίσουν στα χνάρια της Πρωτόγονης Τέχνης, προκειμένου να αναζητήσουν τα δεδομένα της δικής τους εποχής. Μελετώντας τα πρωταρχικά στάδια της Τέχνης δημιουργούν την Τέχνη του μέλλοντος.

Ο καλλιτέχνης του 20ου αιώνα δεν μιμείται την Πρωτόγονη Τέχνη. Εκφράζεται μέσα από αυτή και ωριμάζει πνευματικά και καλλιτεχνικά. Το πρωτόγονο ξαναγεννιέται, προσαρμόζεται και ανανεώνει την σύγχρονη, μοντέρνα εποχή. Ο καλλιτέχνης του 20ου αιώνα ανακαλύπτει την χαμένη ένταση της έκφρασης, τη διαύγεια της δομής και την απλότητα στην τεχνική.

Η Πρωτόγονη Τέχνη από την Αφρική και την Ωκεανία μέχρι τις μεσαιωνικές ξυλογραφίες και τη γοτθική μικρογλυπτική, διαθέτουν, «μια δύναμη στην εκφραστικότητα τους». Ο Ζωρζ Σαλ, σχολιάζοντας την Τέχνη της Αφρικής, είπε χαρακτηριστικά: «Δεν έχει διπλώματα ούτε περγαμηνές. Και είναι μια καινούρια και συγκλονιστική έκφραση των πιο πανάρχαιων ανθρώπινων ανησυχιών». Τον 20ο αιώνα ο Πριμιτιβισμός είναι μια ασυνείδητη δημιουργική ενόρμηση, αδάμαστη και απαλλαγμένη, από τους κανόνες των σαλονιών. Ένα έργο Πριμιτίφ χαρακτηρίζεται από μορφολογική απλότητα και δύναμη, και  από ισχυρή συναισθηματική παρουσία.

Εύλογα, θα αναρωτηθούμε γιατί ξαφνικά οι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα θυμήθηκαν μια τέχνη που εμφανίστηκε χιλιάδες χρόνια πριν. Τι ήταν αυτό που τους έκανε να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο σκέψης και έκφρασης τους.

Μήπως ήταν μια ενδόμυχη επιθυμία για πρωτοτυπία;

Μήπως η ανακάλυψη της φωτογραφίας, ανάγκασε τους καλλιτέχνες να απορρίψουν κάθε ρεαλιστική απόδοση και να αναζητήσουν νέα μονοπάτια;

Όπως και να έχει, η Μοντέρνα Τέχνη μιλάει με την ψυχή και το συναίσθημα του καλλιτέχνη. Και όπως επεσήμανε ο Ζωρζ Μπράκ, ένας από τους βασικούς ιδρυτές του Κυβισμού, «Οι αισθήσεις διαστρέφουν, μόνο το πνεύμα δίνει μορφή».

Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του κινήματος του Πριμιτιβισμού είναι «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907) του Pablo Picasso. Πρόκειται για έναν πίνακα που απεικονίζει πέντε πόρνες, σε έναν οίκο ανοχής της Αβινιόν. Με αυτό το έργο ο Ισπανός καλλιτέχνης έρχεται σε ρήξη με την δυτική τέχνη. Προκαλεί τη δυτική παράδοση και παρουσιάζει κάτι νέο και επαναστατικό.

Δεν είναι τυχαία άλλωστε τα λόγια του Ζωρζ Μπρακ προς τον Picasso, όταν αντίκρισε τον πίνακα: «Είναι σαν να μας δίνεις να φάμε στουπί και να πιούμε πετρέλαιο».

Ο Picasso, με «Τις Δεσποινίδες της Αβινιόν», ξεκίνησε η προσωπική του επανάσταση. Η νέγρικη τέχνη, που πρωτογνώρισε στον Derain και στον Matisse, τον απελευθέρωσε από τις εικαστικές συμβάσεις του παρελθόντος. Αντίκρισε αυτό που δίνει ζωντάνια σε έναν πίνακα. Και αυτό δεν είναι η πιστή μίμηση μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας αλλά η ανακατασκευή μιας πραγματικότητας, πιστής στο ένστικτο και στις αρχέγονες παρορμήσεις.

Το ωοειδές πρόσωπο, με τις άδειες κόγχες, η μύτη που θυμίζει σφήνα, το σχεδόν ανύπαρκτο πιγούνι, το στόμα, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά θυμίζουν Πρωτόγονη Τέχνη.

Τα πρόσωπα των γυναικών, που βρίσκονται δεξιά, θυμίζουν αφρικάνικες μάσκες. Το πρόσωπο της όρθιας γυναίκας, που κρατάει την κουρτίνα έχει επιρροές από την Αιγυπτιακή τέχνη, ενώ τα πρόσωπα των άλλων δυο γυναικών θυμίζουν αρκετά μεσαιωνικές τοιχογραφίες της Καταλονίας.

Ο ίδιος ο Picasso μάλιστα είχε αφηγηθεί, ότι όταν είχε ολοκληρώσει «Τις Δεσποινίδες της Αβινιόν», πέρασε τυχαία από ένα εθνογραφικό μουσείο και κλονίστηκε βαθιά όταν αντίκρισε τα αφρικανικά γλυπτά.

Το βάθος του πίνακα είναι μικρό. Οι μορφές είναι μετωπικές, και με αυτόν τον τρόπο βοηθούν στον καθορισμό της δομής του αντικειμένου. Ο θεατής ανακαλύπτει στο έργο του Picasso μια τέταρτη διάσταση: Τον χρόνο.

Ο πίνακας «διαβάζεται» από την μια άκρη ως την άλλη, περιστροφικά. Ο Picasso μέσα από «Τις Δεσποινίδες της Αβινιόν», παραθέτει ταυτόχρονα την μετωπική και την πλάγια όψη.  Χαρακτηριστικά μάλιστα, όταν ο Λέο Στάιν είδε στο ατελιέ του τον μεγάλο πίνακα κι αφού τον μελέτησε,  απαντά στον Picasso με γέλια «Α! καταλαβαίνω τώρα. Βλέπω, βλέπω… θελήσατε να ζωγραφίσετε την τέταρτη διάσταση. Αστείο που είναι».

Στις «Δεσποινίδες της Αβινιόν», απουσιάζει κάθε ίχνος από την παλιά προοπτική απόδοση που αποτελούσε βασική κληρονομιά της δυτικής τέχνης. Το βάθος στον πίνακα βρίσκεται κάπου ανάμεσα στις γυναικείες  φιγούρες. Η πυραμιδική δομή του Cezanne, έχει αντικατασταθεί από κάθετες παραλλήλους.

Χαρακτηριστικά ο Χίλτον αναφέρει πως το έργο «σου κόβει την αναπνοή, τα πολλά πράγματα που συμβαίνουν πάνω του κρατούνται μέσα του».  Παρατηρώντας «Τις Δεσποινίδες της Αβινιόν», διαπιστώνουμε ότι το ανάγλυφο και η καμπύλη εγκαταλείπεται. Το ανθρώπινο σώμα των κοριτσιών αποτελείται από γεωμετρικές γραμμές. Οι κοπέλες ξεχωρίζουν μεταξύ τους από μια λευκή ή σκοτεινή γραμμή. Η γεωμετρία αυτή, με τα ορθογώνια και τα τρίγωνα σχήματα, που αναπαριστούν τα  μέρη του γυναικείου σώματος, δεν είναι επίπεδη. Ιδιαίτερη αξία, σε αυτό το έργο, αποκτούν οι αποχρώσεις. Το ροζ, το βιολετί και η ώχρα συνυπάρχουν με το μπλε, το ομιχλώδες γαλάζιο και το άσπρο.

«Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν», θεωρούνται από τα πρώτα Κυβιστικά έργα του 20ου αιώνα. Η έλλειψη μάλιστα της ενότητας οφείλεται ακριβώς στην στροφή του Ισπανού καλλιτέχνη προς τον Κυβισμό. «Στις Δεσποινίδες της Αβινιόν»  έχουμε την δυνατότητα να παρακολουθήσουμε βήμα-βήμα τη διαδικασία γέννησης του Κυβισμού. Αμφισβητείται ο χαρούμενος και αισθησιακός κόσμος του Ιμπρεσιονισμού και δικαιώνεται ο Cezanne που ήθελε να αντιμετωπίσει τη φύση με βάση τον κύλινδρο, τη σφαίρα και τον κώνο.

Με τον Κυβισμό ένας ζωγραφικός πίνακας αποκτά μια τρισδιάστατη υπόσταση των αντικειμένων. Τα χρώματα αποκτούν ογκομετρική αξία και τις περισσότερες φορές είναι απλά και λιτά. Τα θέμα αναλύεται σε μικρές γεωμετρικές ενότητες. Ο Κυβισμός, προσπαθεί να ξεπεράσει τον Φωβισμό, μέσα από την ολότητα των αντικειμένων. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Picasso, για τον Κυβισμό: «Μαθηματικά, τριγωνομετρία, χημεία, ψυχανάλυση, μουσική κι ένας Θεός ξέρει τι άλλο επιστρατεύτηκαν για να ερμηνεύσουν τον Κυβισμό. Αλλά αυτά όλα είναι ανοησίες που τυφλώνουν».

Ο Πριμιτιβισμός δεν ενέπνευσε και επηρέασε μόνο τον Picasso. Επιρροές από την Πρωτόγονη Τέχνη διακρίνουμε και στα έργα του Matisse, βασικού ιδρυτή των Φωβ. Στο έργο του, «Η χαρά της ζωής» διακρίνουμε γυναίκες ξαπλωμένες νωχελικά στην ακρογιαλιά. Ως φωβιστής, ο Matisse, χρησιμοποιεί έντονα λαμπερά χρώματα καθώς επίσης και έντονα σκούρα περιγράμματα, που θυμίζουν αραβουργήματα. Μέσα από το έργο του ο Matisse, δημιουργεί μια ειδυλλιακή ατμόσφαιρα που παραπέμπει στη βουκολική παράδοση του 16ου και 17ου αιώνα. «Στην χαρά της ζωής» διακρίνουμε φιγούρες που αιωρούνται σαν χρωματιστά σύννεφα. Το σχέδιο είναι ιδιαίτερα απλό, κυριαρχεί το πρωτόγονο στοιχείο ενώ δεν υπάρχει καμία ακριβής αναπαράσταση. Ωστόσο, η τέχνη του δεν μεταμορφώνει την πραγματικότητα, αλλά μετασχηματίζει την δομή της, σε αντιδιαστολή με τον Picasso.

Η Πρωτόγονη Τέχνη ενέπνευσε και τους εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες με μια γκροτέσκα έκφραση της ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της γκροτέσκας οπτικής της τέχνης αποτελούν «Οι μάσκες» του Νόλντε. Σε αυτό το έργο διακρίνουμε αρκετά στοιχεία από την αφρικάνικη γλυπτική σε συνδυασμό με μια σειρά από έντονες αντιθέσεις τόσο στις γραμμές όσο και στις χρωματικές αποχρώσεις που στο σύνολο τους παρουσιάζουν μια… παραμόρφωση. Με αυτόν τον τρόπο ο Νόλντε περνά το μήνυμα της παραμορφωμένης κοινωνίας του 20ου αιώνα.

Μιας κοινωνίας, δημιούργημα του βιομηχανικού καπιταλισμού που ως στόχο έχει την αιχμαλώτιση του σύγχρονου ανθρώπου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Εμμανουήλ Μ., Πετρίδου Β., Τουρνικιώτης Π., Η Ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη. Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Β΄, Πάτρα, Εκδόσεις Ε.Α.Π, 2002.

Γκότση Γ, Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος. Β’, Εκδόσεις  ΕΑΠ, Πάτρα  2000.

Γ. Δ. Παγανός, Μοντερνισμός και πρωτοπορίες, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003.

Παυλόπουλος Δ., Πετρίδου Β., Ρηγόπουλος Γ., Σαμπανίκου Ε., Ιστορία των Τεχνών. Έργα και Δημιουργοί. ΟΕΔΒ, Αθήνα 2005.

Στεφανίδης Μ., Μια Ιστορία της Ζωγραφικής, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.

Μάμμαλης Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ΄, Πάτρα 2001, Εκδόσεις Ε.Α.Π.

Amico F., Μεγάλοι Ζωγράφοι. Καντίνσκι, Αθήνα, Εκδόσεις Καθημερινή, 2006.

Argan Julio Carlo., Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006.

Art Book., Picasso., Εκδόσεις Electa.

Βαλλαντέν Α., Παμπλο Πικάσο, μτφρ. Σ. Πρωτοπαπάς, Αθήνα, Εκδόσεις Σκοβόστης, 1993.

Γιάφφε Χανς., Ρότερς Εμπερχαρτ., Η ζωγραφική στον 20ο αιώνα, μτφρ. Α. Χαραλαμπίδης, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1984.

Cottington David., Μοντέρνα Τέχνη, μτφρ. Καραγκούνη Β, Εκδόσεις Oxford University Press (Ελληνικά Γράμματα), Αθήνα 2005.

Faulkner P., Μοντερνισμός, μτφρ. Ι. Ράλλης, Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα, Εκδόσεις Ερμής, 1982.

Furst L., Νατουραλισμός,  μτφρ. Λ. Μεγάλου, Αθήνα, Εκδόσεις Ερμής, 1972.

Gombrich E.H., Το Χρονικό Της Τέχνης, μτφρ. Κασδαγλή Λ., Αθήνα, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, 2005.

Honour H., Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Παππάς Α., Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1998.

Litle Stephen., Οι «…ισμοί» στην Τέχνη, Εκδόσεις Σαββάλας.

Ρήντ Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, μτφρ. Α. Παππάς, Γ. Μανιάτης, Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1978.

Ρήντ Χ., Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής, μτφρ. Μ. Λαμπράκη-Πλάκα, Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1979.

Tazartes M., Μεγάλοι Ζωγράφοι.Ματίς, Αθήνα, Εκδόσεις Καθημερινή, 2006.

Warncke C. P., Πικάσσο, μτφρ. Ι. Ρόζου, Αθήνα, Εκδόσεις Γνώση, 2006.

Χίλτον Τ., Πικάσο, μτφρ. Α. Ρικάκης, Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1982.

Wendy Beckett., Patricia Wright., The Story of Painting, A Dorling Kindersley Book, London 1994.

The following two tabs change content below.

Σταυρούλα Καραλή

Γεννήθηκε στην Βοστώνη, μεγάλωσε στη Νέα Σμύρνη από αθηναίους γονείς και πρόσφυγες μικρασιάτες παππούδες από την Σμύρνη και την Καππαδοκία. Σπόυδασε στο Δημοσιογραφικό Εργαστήρι και παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα Σκηνοθεσίας, Φωτογραφίας και Ιστορίας του Κινηματογράφου. Το 2002 ξεκίνησε ένα υπέροχο και δια βίου ταξίδι στη γνώση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ο πρώτος προορισμός ήταν ο «Ευρωπαικός Πολιτισμός» στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ε.Α.Π. Το δεύτερο ταξίδι ήταν ενα Μεταπτυχιακό στην Εκπαίδευση (Med). Πρίν από τέσσερα χρόνια, με κατατακτήριες εξετάσεις πέρασε στο Πολιτικό της Νομικής Αθηνών στη Σχολή Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών και τώρα βρίσκεται επί πτυχίω, ετοιμάζοντας τις βαλίτσες για τον επόμενο προορισμό. Το όνειρο της, είναι να βρεθεί κάποια στιγμή συμφοιτήτρια με τον γιό της, τον Άρη, που σήμερα είναι εννέα ετών. Μοτο ζωής... «Φεύγοντας το μόνο που θα πάρω μαζί μου είναι οι γνώσεις...» !

ΠΗΓΗ: PM