Για τις μαθητικές παρελάσεις

«Η ιστορία των μαθητικών παρελάσεων» και οι συγκρούσεις για τον χαρακτήρα και το μέλλον τους.

Στις αρχές του 18ου αιώνα, όταν ήταν υπό διαμόρφωση τα εθνικά κράτη, ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος Γουλιέλμος ίδρυσε ένα τάγμα παρελάσεων, στο οποίο γίνονταν δεκτοί άνδρες με ελάχιστο ύψος ένα μέτρο και ογδόντα εκατοστά.

Οι «Γίγαντες του Πότσδαμ», όπως έμειναν στην Ιστορία, ήταν στην πραγματικότητα ένα τάγμα, το οποίο εξυπηρετούσε την ανάγκη του στρατοκράτη

μονάρχη να βλέπει ένστολους να παρελαύνουν με τις φανταχτερές ενδυμασίες τους εντός των ανακτόρων. Η επινόηση αυτή του Φρειδερίκου της Πρωσίας αποθεώθηκε το 19ο αιώνα στη Γερμανία και στις αρχές του 20ου αιώνα καθιερώθηκε και σε άλλα κράτη με τη συμμετοχή στρατιωτικών ή και μαθητικών τμημάτων.

Στην Ελλάδα παρελάσεις με τη συμμετοχή μαθητών πραγματοποιούνται σποραδικά από τα τέλη του 19ο αιώνα ως μέρος των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Από ρεπορτάζ της εφημερίδας «Εμπρός» της 26η Μαρτίου 1899 μαθαίνουμε ότι κατά την «εθνική εορτή» όλοι οι μεγάλοι δρόμοι της Αθήνας ήταν σημαιοστολισμένοι, ενώ στρατιωτικά σώματα μετά τη δοξολογία πραγματοποίησαν παρέλαση στην οδό Σταδίου, «με τη μουσική επικεφαλής». Κατά τον αρθρογράφο «Ιδιαιτέραν αίσθησιν έκαμεν η πρώτην φοράν εφέτος γενομένη παρέλασις των μαθητών των νομαρχιακών σχολείων Αττικής κατά τετράδες βαινόντων με την ελληνικήν σημαίαν εμπρός».

Εφημερίδα «Εμπρός» της 26η Μαρτίου 1899.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα από την εφημερίδα «Εμπρός» μαθαίνουμε ότι κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1914, οι μαθητές στο Άργος και τη Λάρισα συμμετείχαν σε λαμπαδηφορία, ενώ στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της νύχτας «εγένετο λαμπρά παρέλασις προ των Ανακτόρων και δια των κεντρικοτέρων οδών, των στρατιωτικών λαμπαδηφορούντων, των δε μαθητών του Γυμνασίου μετά ανηρτημένων ενετικών φανών τη συνοδεία της μουσικής  έψαλλον το εμβατήριο »Ήπειρος»».

Στην εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου 1924 τα σχολεία εμφανίζονται παραταγμένα και είναι έτοιμα να παρελάσουν μαζί με το στρατό, αλλά από τους εορτασμούς «απουσίαζε» ο Βασιλιάς, μιας και η μέρα εκείνη συνέπεσε με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Τα επόμενα χρόνια αναφέρονται μόνο πρόσκοποι και μαθητές στρατιωτικών σχολών που πλαισιώνουν τη στρατιωτική παρέλαση. Το 1932 στην Αθήνα τα σχολεία συμμετέχουν μαζί με τους προσκόπους, τη «φρουρά της πόλης» και τις «εθνικιστικές οργανώσεις» σε παρέλαση ενώπιον επισήμων στον Άγνωστο Στρατιώτη. Η παρουσία, επομένως, μαθητών στις παρελάσεις μέχρι το 1936 δεν έχει επίσημο και πανελλαδικό χαρακτήρα. Οργανώνεται με πρωτοβουλία τοπικών ή σχολικών φορέων.

Παρέλαση στο Άργος

Η κατάσταση αυτή άλλαξε το 1936, όταν την 25η Μάρτιου μπροστά από το διορισμένο πρωθυπουργό Μεταξά και το Βασιλιά «Πρώτον παρήλασαν τα σχολεία, αι οργανώσεις, οι τροχιοδρομικοί, αντιπροσωπεία χωρικών Μακεδόνων με τας εθνικάς των ενδυμασίας, οι παλαιοί πολεμισταί και ακολούθησε το στράτευμα», όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα «’Εθνος».

Μεταξάς

Όταν λίγους μήνες αργότερα ο Μεταξάς θα επιβάλει δικτατορία, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου θα ασχοληθεί ιδιαίτερα με την ανάπτυξη της στρατιωτικής συνείδησης της νεολαίας και θα χρησιμοποιήσει τις παρελάσεις ως όργανα για την επίτευξη των σκοπών του. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά οι παρελάσεις πραγματοποιούνται την 25η Μαρτίου, στην επέτειο της επιβολής της 4ης Αυγούστου και σε άλλες τοπικές «εθνικές εορτές». Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει ο Μεταξάς στο ημερολόγιό του μετά από την παρέλαση της 25 Μαρτίου του 1938, στην οποία πήραν μέρος υποχρεωτικά 50.000 νέοι και παιδιά της περιοχής πρωτευούσης: Τι όνειρο ήταν χθες και σήμερα! Χθες στο πεδίον του Άρεως με την Εθνική Νεολαία. Το έργον μου! Έργον που ενίκησε μέσα σε τόσες αντιδράσεις! Σχεδόν 18 χιλιάδες παιδιά από Αθήνας και Πειραιά, περίχωρα και από πολλές επαρχίες. Ενθουσιασμός. Αποθέωσις. Αι φάλαγγες της ΕΟΝ(της φασιστικής οργάνωσης νέων που οργάνωσε η δικτατορία για να διευρύνει τα στηρίγματα της σ.τ.ε.)  ατέλειωτοι! Όλοι ντυμένοι!  Ήταν η εποχή που οι μαθητικές παρελάσεις εντάσσονται επίσημα στο πρόγραμμα των εορτασμών των εθνικών επετείων. Γυμναστικές επιδείξεις, παρελάσεις και λαμπαδηφορίες έδιναν έμφαση στο στρατιωτικό πνεύμα και στην πειθαρχία των νέων.

Σε μια από τις δεκάδες παρελάσεις μαθητών-φαλαγγιτών που οργάνωσε η 4η Αυγούστου στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ο Μεταξάς απευθύνθηκε προς τον Γεώργιο Γλίξμπουργκ: "-Ιδού, Μεγαλειότατε, ο στρατός σας, εις τον οποίον και μόνον πρέπει να στηρίζεσθε." Ο Βασιλιάς θυμόταν το μάθημά του. Και στον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1941 συνεχάρη με ημερήσια διαταγή του την ΕΟΝ, η οποία "με πλήρη συνείδησιν της μεγάλης ημέρας, παρήλασεν ενώπιόν μου εις αρτίους σχηματισμούς και παρετάχθη κατά την δοξολογίαν με υπερηφάνειαν και κατανόησιν (...) Δια της τοιαύτης εμφανίσεώς της, ελάμπρυνε την ημέραν της Εθνικής μας Εορτής, αναπληρώσασα τον Στρατόν μας, όστις γενναίως μάχεται δια την τιμήν και Ελευθερίαν της Πατρίδος."
Από τότε η σχολική παρέλαση συνδέθηκε απόλυτα με τη στρατιωτική, και η απουσία των μαθητών θεωρήθηκε αξιόποινη πράξη, ισοδύναμη με την παράβαση στρατιωτικού καθήκοντος. Η εμφυλιοπολεμική περίοδος δεν βελτίωσε φυσικά τις συνθήκες. Η δικτατορία δε χρειάστηκε να κάνει τίποτα περισσότερο απ' το να κοντύνει λίγο τα μαλλιά των αγοριών και να μακρύνει τις φούστες των κοριτσιών. Ήδη στην πρώτη παρέλαση της επταετίας, ο τότε "αντιπρόεδρος" Σπαντιδάκης δήλωνε πολύ ευχαριστημένος: "Είμαι άπολύτως ικανοποιημένος από την εν γένει εμφάνισιν των παρελασάντων τμημάτων (sic) της μαθητιώσης νεολαίας Θεσσαλονίκης. Κατεδείχθη, ότι οι εκπαιδευτικοί λειτουργοί, ενστερνισθέντες τας αρχάς της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου, δίδουν ιδιαιτέραν προσοχήν εις την εκπαίδευσιν και μόρφωσιν της μαθητιώσης νεολαίας, της οποία το φρόνημα και το ήθος είναι λίαν υψηλά σήμερα."
Και οι κυβερνήσεις της μεταπόλίτευσης δεν διανοήθηκαν να αμφισβητήσουν την αναγκαιότητα των υποχρεωτικών μαθητικών παρελάσεων. Φρόντισαν μόνο να απαλύνουν τις ακρότητες του στρατιωτικού καθεστώτος και να προσαρμόσουν τον καταναγκασμό στα "δημοκρατικά ήθη". Άλλωστε και μεγάλο μέρος της Αριστεράς που είχε απήχηση εκείνη την εποχή δεν ζήτησε ποτέ να καταργηθούν οι μαθητικές παρελάσεις. Απαίτησε μόνο να συμπεριληφθούν στους παρελαύνοντες και τα σωματεία των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης.
Για μία και μόνο φορά ετέθη θέμα κατάργησης των μαθητικών παρελάσεων ως αναχρονιστικού θεσμού, αλλά αμέσως η ιδέα απερρίφθη κατηγορηματικά. Ηταν τον Φεβρουάριο του 1984, όταν δημοσιεύθηκε η είδηση. Η φιλοκυβερνητική εφημερίδα "Ειδήσεις" επιδοκίμασε την απόφαση: "Άξια για κάθε έπαινο η πρωτοβουλία του υπουργείου Παιδείας να θέσει τέρμα στις παρελάσεις των μαθητών. Το ολοκληρωτικής νοοτροπίας έθιμο της στρατιωτικοποίησης των νέων, ακόμα και των εξάχρονων παιδιών, με τη 'ζύγιση' και τη 'στοίχιση', με την 'κεφαλή δεξιά', με την απόδοση τιμών στον υπουργό, στο νομάρχη ή στο δεσπότη, δεν συναντάται στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Όχι πάντως στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Γιατί καλλιεργεί στη νέα γενιά ψυχολογία μαζικής πειθαρχίας, τέτοια που ελάχιστα συμβάλλει στη διαμόρφωση ελεύθερων κι ανεξάρτητων συνειδήσεων."
Η εφημερίδα καλά τα έλεγε. Μόνο που την ίδια μέρα, ο τότε υπουργός Παιδείας Απόστολος Κακλαμάνης έσπευδε να διαψεύσει την είδηση, δηλώνοντας κατηγορηματικά ότι ούτε απόφαση ούτε καν παρόμοια σκέψη δεν υπήρχε. Από τότε κανείς υπουργός δεν διανοήθηκε να αναρωτηθεί για τη σχέση μιας στρατιωτικής επίδειξης με τη διαδικασία της εκπαίδευσης.

Στις 23 Οκτωβρίου 2001, δηλαδή στο «παρά πέντε» πριν από την ημέρα της παρέλασης, ο προϊστάμενος του 1ου Γραφείου Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά με «εξαιρετικά επείγον» έγγραφό του προς το διευθυντή του Λυκείου Καστέλας υπογραμμίζει ότι, όπως ορίζει σχετική υπουργική εγκύκλιος (Γ1/1133/9.10.97), η ανάθεση των παρελάσεων και των αθλητικών αγώνων γίνεται με απόφαση του Συλλόγου Διδασκόντων στον εκπαιδευτικό Φυσικής Αγωγής, καθώς και ότι, σύμφωνα με διαταγή του υπουργείου (Δ2/4445/24.3.89), «είναι αδιανόητη η μη συμμετοχή των εκπαιδευτικών σε εορτασμό Εθνικής Επετείου».

*«Σε περίπτωση που κανένας δεν προσφέρεται να συμμετάσχει», συνέχιζε ο κ. προϊστάμενος, «οι εκπαιδευτικοί που προορίζονται για το σκοπό αυτό θα ορισθούν από τα όργανα διοίκησης του σχολείου (Σύλλογο Διδασκόντων κατ' αρχήν και σε περίπτωση άρνησης αυτού από το Διευθυντή του σχολείου). Αυτοί που θα ορισθούν είναι υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στον εορτασμό».

*Η εξέλιξη της ιστορίας μας ήταν ήδη προδιαγεγραμμένη: καθώς δεν είχε βρεθεί αντικαταστάτης της Φραντζέσκας Ρωμάνου, το Λύκειο Καστέλας δεν συμμετείχε στην παρέλαση «για λόγους που δεν γνωρίζουμε», όπως ανέφερε σχετικό ενημερωτικό έγγραφο του Γραφείου Φυσικής Αγωγής Πειραιά προς τον προϊστάμενο του 1ου Γραφείου (29.10.2001).

*Λίγες ημέρες αργότερα, ο προϊστάμενος διατάσσει τη διενέργεια Ενορκης Διοικητικής Εξέτασης σε βάρος της καθηγήτριας Ρωμάνου, την οποία αναθέτει στη διευθύντρια του 1ου Ενιαίου Λυκείου Πειραιά.

Η δίωξη

*Στην ΕΔΕ, η οποία πραγματοποιήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2002, η Φραντζέσκα Ρωμάνου εξήγησε τους συλλογισμούς που την οδήγησαν να αρνηθεί τη συμμετοχή της στην παρέλαση και, εκμεταλλευόμενη κατά κάποιον τρόπο την πειθαρχική διαδικασία, επιχείρησε να κάνει σαφή τη θέση της ότι ο δημόσιος υπάλληλος δεν πρέπει να είναι απλώς «πειθήνιο όργανο, αλλά πρέπει να έχει λόγο και άποψη».

*Σε συμπληρωματική εξάλλου εξέτασή της (8.2.2002), η «διωκόμενη» καθηγήτρια ανέπτυξε, όπως επί λέξει της ζητήθηκε, την «ιδεολογία» της, τονίζοντας ότι θεωρεί τις παρελάσεις θεσμό που παραπέμπει περισσότερο σε στρατόπεδο και λιγότερο σε σχολείο.
Αντιθέτως, υποστήριξε ως παιδαγωγικά ορθές τις λοιπές επετειακές εκδηλώσεις του σχολείου, στις οποίες ούτως ή άλλως συμμετέχει δραστήρια κάθε χρόνο.
 Το πόρισμα

*«Η εγκαλούμενη αρνήθηκε ένα τμήμα από τα καθήκοντά της που είναι οι παρελάσεις. Δεν αρνήθηκε μόνο για το έτος 2001-2002, αλλά δεν θέλει να λάβει μέρος σε καμία παρέλαση, επικαλούμενη ιδεολογικούς λόγους. Δεν αρνείται την κατάθεση στεφάνου στους νεκρούς, αρνείται την παρέλαση. Αν και έχει πρόβλημα υγείας, δεν το αναφέρει σαν κώλυμα για την παρέλαση, αλλά αρνείται την παρέλαση. Διδάσκει τη γυμναστική, ανεβάζει θεατρικά, λαμβάνει μέρος σε μαθητικούς αγώνες, διδάσκει παραδοσιακούς χορούς».

*Στη συνέχεια, το «Πόρισμα» αναφέρεται στην εξέταση των μαρτύρων, οι οποίοι υποστήριξαν ότι η καθηγήτρια αρνείται να παρελάσει για ιδεολογικούς λόγους, καθώς και στη συμπληρωματική κατάθεση της Φραντζέσκας Ρωμάνου.

*Και καταλήγει: «Κλείνει η ανάπτυξη της ιδεολογίας της με τη φράση "σε τελική ανάλυση προτιμώ ως θεσμό το τσάμικο παρά την παρέλαση". Σε ερώτησή μου (σημ.: της διευθύντριας που διενήργησε την ΕΔΕ) όταν διορίστηκε δεν γνώριζε ότι θα παρελαύνει, η απάντηση ήταν "στα 21 και μισό δεν είχα κατασταλάξει στα συμπεράσματα στα οποία κατέληξα αργότερα". Εκτέλεσε πλημμελώς τα καθήκοντά της σαν καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής, παραθέτει, ομολογεί τις απόψεις της και θέλει να τις συζητήσει όπου της ζητηθεί».

*Ακολούθησε η παραπομπή της Φραντζέσκας Ρωμάνου στο αρμόδιο όργανο, το ΠΥΣΔΕ Πειραιά, με την κατηγορία ότι «δεν προετοίμασε τα τμήματα μαθητών του σχολείου της και δεν συνόδεψε στην παρέλαση το σχολείο της, ως όφειλε, σύμφωνα με την Γ4/150/24.2.2000 υπουργική απόφαση». Μια ακόμη ευκαιρία για νηφάλια αντιμετώπιση του προβλήματος είχε μόλις χαθεί...

   Καμπή στις παρελάσεις αποτέλεσε η εισβολή του λαϊκού παράγοντα σε αυτές. Το 2011 ο λαός της Θεσσαλονίκης ματαιώνει την παρέλαση παρελαύνοντας ο ίδιος. Οργισμένος ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παπούλιας που είχε πάρει διαζύγιο από τα λαϊκά συμφέροντα από πολλά χρόνια δήλωσε: «Δε θέλω να αποχωρήσω. Λυπάμαι πολύ, αλλά είναι ορισμένοι που θέλουν να ματαιωθεί αυτή η εκδήλωση», δήλωσε στους δημοσιογράφους. «Λυπάμαι για τους υβριστές. Διάλεξαν μια μέρα που είναι ντροπής τους. Και είναι και νέοι. Εμείς πολεμήσαμε για την Ελλάδα. Δεκαπέντε χρονών και πολεμούσα το ναζισμό και τους Γερμανούς, μη μου λένε τώρα ''Παπούλια προδότη''. Ποιος είναι προδότης; Να ντρέπονται. Να ντρέπονται. Τιμάω την πόλη, την τιμούσα χρόνια. Έρχομαι εδώ για να τιμήσω αυτή την ημέρα εδώ στη Θεσσαλονίκη, σε αυτή την ιστορική πόλη», πρόσθεσε.

Ερωτηθείς αν φοβάται για την τροπή που παίρνουν κάποιες αντιδράσεις με υβριστικά συνθήματα, απάντησε: «Δεν φοβάμαι γιατί είναι μια μικρή απαράδεκτη μειοψηφία. Ο ελληνικός λαός καταλαβαίνει που πάει γι αυτό και δέχεται όλες αυτές τις πιέσεις και όλα αυτά τα μέτρα που είναι σε βάρος των ασθενέστερων και των αδύνατων. Πιστεύει ότι μια μέρα θα ξημερώσει καλύτερη. Κι αυτό πιστεύουμε όλοι γι αυτό και είμαστε εδώ. Και λυπάμαι πάρα πολύ που αμαυρώνουν αυτή την ημέρα, μια ιστορική μέρα. Μια μέρα που ανήκει στον ελληνικό λαό δεν ανήκει σε αυτούς».

Ο κ. Παπούλιας ανέφερε ακόμη ότι «η τελευταία απόφαση της Ε.Ε. έχει χρήσιμα στοιχεία τα οποία πρέπει να εκμεταλλευθούμε». Υπογράμμισε παράλληλα ότι πρέπει «να συστρατευθούμε για να ξεπεράσουμε την κρίση, έτσι ώστε να οικοδομήσουμε μια Ελλάδα απαλλαγμένη από δουλείες και επιταγές τρίτων και να καθαρίσουμε το σπίτι μας και να παραδώσουμε, το σπίτι μας, στα παιδιά μας καθαρό και αλώβητο».

Και βέβαια το κράτος φρόντισε να ασκήσει τις σχετικές εκδικητικές διώξεις.

Σε σχετική ανακοίνωση διαβάζουμε: "Οι χιλιάδες διαδηλωτές που την 28η Οκτωβρίου 2011 δώσαμε στην επέτειο το πραγματικό της νόημα. Παρέλαση εκείνη τη μέρα έκανε ο λαός! Βροντοφωνάξαμε “ΟΧΙ” στην τρόικα , το μνημόνιο, την αντιλαϊκή πολιτική! Δηλώσαμε την εναντίωσή μας στη φτώχεια και την αδικία που μας επιβάλλουν 4 χρόνια τώρα κυβερνήσεις-Ε.Ε.-Δ.Ν.Τ. και βιώνουμε σε κάθε φάση της ζωής μας. Μιλήσαμε για το δικαίωμά μας για μια καλύτερη ζωή για μας και τα παιδιά μας.

Δυο χρόνια μετά το κράτος φαίνεται να ζητά “εκδίκηση” για την πτώση της πρώτης μνημονιακής κυβέρνησης μα και να επιτείνει το κλίμα φόβου και υποταγής που καλλιεργείται στην κοινωνία.  Το μαύρο μέτωπο της εξουσίας εντάσσει και την Παρέλαση του Λαού, μαζί με τον αγώνα ενάντια στην εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές, μαζί με όλες τις μεγάλες στιγμές του εργατικού και λαϊκού κινήματος, στη «θεωρία των άκρων», σε μια προσπάθεια αποτροπής κάθε αντίδρασης στην αντιλαϊκή πολιτική τους. Αφού στερεί από το λαό το ΨΩΜΙ και κάθε ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ, μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα έντασης του αυταρχισμού και της καταστολής, ποινικοποιεί το βασικό πολιτικό δικαίωμα του λαού, την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ να διαδηλώνει, να διεκδικεί!

Ό,τι κι αν κάνουν όμως, δε μας φοβίζουν! Εμείς θα συνεχίσουμε στο δρόμο του αγώνα με την ελπίδα ή τη σιγουριά ότι πολύ σύντομα θα ζήσουμε μια ΝΕΑ ΠΑΡΕΛΑΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ που θα στείλει οριστικά τις αντιλαϊκές πολιτικές στα αζήτητα της ιστορίας…"

Από αποδοκιμασίες μαθητών χαρακτηρίστηκε η μαθητική παρέλαση στο Σύνταγμα.

Οι μαθητές δύο σχολείων έστρεψαν το κεφάλι τους αρνούμενοι να χαιρετίσουν συμβολικά την υπουργό Παιδείας Αννα Διαμαντοπούλου και τους υπόλοιπους επίσημους, ενώ οι μαθητές άλλου σχολείου σήκωσαν το χέρι τους σε σχήμα γροθιάς τυλιγμένη σε μαύρο περιβραχιόνιο.

Επίσης με μαύρα περιβραχιόνια, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η χώρα, συνόδευσε μουσικά την παρέλαση και η φιλαρμονική του δήμου Αθηναίων.

Η φιλαρμονική επέλεξε να δημοσιοποιήσει τη διαμαρτυρία της με τις μαύρες κορδέλες σε όλα τα μουσικά όργανα, παρ`ότι ο δήμαρχος Αθηναίων Γ. Καμίνης, τους είχε προειδοποιήσει προφορικά ότι αν κατέβαιναν στην παρέλαση με μαύρες κορδέλες θα τους παραπέμψει τη Δευτέρα στο πειθαρχικό, με το ερώτημα της απόλυσης.

Καθόλη τη διάρκεια της παρέλασης διαδηλωτές φώναζαν τα συνθήματα «Ψωμί Παιδεία Ελευθερία, η χούντα δεν τελείωσε το '73»  ενώ σε ένα από τα πανό είχε γραφεί το ναζιστικό σύνθημα που βρισκόταν στην είσοδο στρατοπέδων συγκέντρωσης «Η δουλειά φέρνει ελευθερία» ("Αrbeid macht frei Dachau 1933").

Η παρέλαση έγινε κάτω από αυστηρά μέτρα ασφαλείας...

Επιμέλεια: Χρήστος Αειβάτης

 ΠΗΓΕΣ: Αλέξης Τότσικας, Φιλόλογος – Συγγραφέας, ΙΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Ναυτεμπορική

 Βιβλιογραφία

---

• Εφημερίδες: Έθνος, Ειδήσεις, Ελευθεροτυπία, Εμπρός.
• Λιναρδάτος Σπύρος, «4η Αυγούστου», Θεμέλιο, Αθήνα 1998.
• Μαχαιρά Ελένη, «Η Νεολαία της 4η Αυγούστου», Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987.
• Μεταξάς Ιωάννης, «Λόγοι και σκέψεις», Ίκαρος, Αθήνα 1969.
• Ρούσσος Γεώργιος, «Νεότερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», 1826-1974, Αθήνα, 1975.